Vücuttaki hormonların salgılanması uyku-uyanma olayından etkilendiği gibi suprakiasmatik nukleus denen bir çekirdekten de etkilenir. Vücut farklı hormonlara farklı zamanlarda ihtiyaç duyar. Bunun ayarlanması hipotalamusta bulunan suprakiasmatik nukleus tarafından sağlanır. Bu saat vücuda sinyaller göndererek hormonların üretimini sağlar. Gece ve gündüz hormonların salınımı farklıdır. Bir kısmı gündüz çok salgılanırken bir kısmı gece salınır. Bu nedenle uykusuzluk hormon dengesini bozar ve çeşitli hastalıklara neden olur. Hormonlarda hem pulsatil hem ultradien salınım olmaktadır.
Vücuttaki Ritimler:
a) İnfradien ritm: 24 saatten fazla süreli ritimlere infradian ritm denir. Bunlar sirkadiyen olmayan ritimdir. Kadınların her ay adet görmesi bu tür bir ritimdir
b) Ultradien ritm: 24 saatten küçük süreli ritimlere ultradien ritm denir. Bu ritimler gün içinde birçok defa tekrarlanır. Bir erişkin gün içinde her iki saatte bir hareket ve dinlenme süreleri yapar. Ultradien ritm fiziksel, duygusal ve psikolojik fonksiyonları düzenler. Bu ritimler birkaç saat sürer ve gıda alımı, kan dolaşımı, hormonların salınımı, uykunun değişik aşamaları (REM ve REM dışı uyku), vücut ısısı ve performans eğrisini içerir.
c) Sirkadiyen ritm: 24 saat süren ritimdir. Uyku-uyanma buna bağlıdır.
Pankreas beta hücrelerinden salgılanan insülin hormon üretimi saat 17.00 sırasında pik yapar ve gece saat 04.00 sırasında ölçülemeyecek seviyeye kadar düşer. Gün içindeki değişimleri yeme-açlık sürelerinden etkilenir. Sirkadiyen ritm insülin ve glukagon yapım ve salınımını hücre seviyesinde ve hipotalamustaki suprakiasmatik nukleus seviyesinde otonom sinir sistemini etkileyerek ayarlar. Pankreas bezinde bulunan ritm saati de ritm genleri yoluyla bunu ayarlar.
Kortizol hormonunun salgılanması ritmiktir ve hipotalamus-hipofiz-adrenal aksı ve otonom sinir sistemi tarafından düzenlenir. Hipotalamusta bulunan suprakiasmatik nukleus CRH ve vazopresin hormon salgısını ayarlayarak hipofizden ACTH salınımını düzenler. Adrenal bezdeki doku saati de bu olayda yerini alır. Kortizol ve diğer glukokortikoid hormonlar hem ultradien ( yaklaşık 1-2 saatte bir) hem de sirkadiyen yani günlük ritm gösterirler. Uyanma öncesi ACTH artar uyanma oluşur ve ardından kortizol salınımı sabah erken saatte tavan (pik) yapar. ACTH da aynı şekilde paralel ritm gösterir. Bu hormonlar geri besleme (feedback) yoluyla suprakiasmatik nuklesua bağlanarak sirkadien ritme katkıda bulunurlar. Hipotalamusdaki kalsiyum ritminin ultradien ritmin oluşmasına katkıda bulunduğu düşünülmektedir.
GnRH hormon salınımı ultadien ritm gösterir. CRH, oksitosin ve vazopressin sirkadien ritm gösterdiği gibi farklı zamanlarda pik yaparlar.
Hipotalamius-hipofiz-adrenal aksı hem sirkadiyen hem ultadien ritm gösterir. ACTH hormonunun 24 saat boyunca pulsatil olarak salgılanması bir sirkadiyen ritmdir. Bu salınımlar adrenal bezden saatte bir kortizol salınımı yapar. Bu salınımlar hormon seviyelerinde hem kanda hem beyinde ani değişiklikler yapar. Emzirme ve yaşlanma döneminde ultradien ritm bozulur. Yine stres bu ritimde bozukluk yapar. Hormonlar pulsatil yani dalgalı halde salınmaz ise direnç gelişir. Kronik stres durumunda dalgalı değil devamlı kortizol salınımı kortizole direnç geliştirir ve artık negatif besleme yoluyla ACTH salınımını önleyemez. O yüzden ACTH hep yüksek olur. Kortizolun ritmik şekilde salınımı uyku davranışı ve iş performans hafızası için önemli olduğu kadar psikolojik stres için de önemlidir.
HORMONLAR NEDEN PULSATİL SALINIR?
Hormonlar aralıklı olarak dalgalar halinde (pulsasyon) salgılanır. Bunun başlıca nedeni hormon etkisine direnç gelişimini önlemektir. Hep aynı -devamlı düz bir çizgi şeklinde salınım olsaydı bir süre sonra hiçbir hormon etkisini devam ettiremeyecekti. Hormon replasman tedavisinin de bu şekilde olması gerekir ancak bugüne kadar başarılamamıştır. Hormonlardaki bu pulsasyonlar yani dalgalanmalar sadece dokular için değil beyin için de çok önemlidir. ACTH salınımları örneğin 20 dakikada bir olur. CRH hormonu ACTH’nın bu pulsasyonlarınıın büyüklüğünü kontrol eder. CRH hormonun pulsasyonları ise 24 saat boyunca 60-90 dakikada bir olur.
GnRH hormonunun pulsatil salınması yumurtalama için çok önemlidir.
Kortizol kabaca her 60-90 dakikada bir salınır ve bu salınım sabahları pik halindedir. Bu pulslar sadece kanda değil cilt altı dokusunda da saptanmıştır.