Erkeklerde seks hormon (testosteron) azlığı puberte öncesi başlar (ergenlik başlamadan) ya da erişkin yaşta gelişebilir. Testosteron yetmezliğine hipogonadizm denir.
A)ERGENLİK ÖNCESİ BAŞLAYAN HİPOGONADİZM B)ERİŞKİNDE TESTOSTERON EKSİKLİĞİ I)HİPOGONADİZM
Erkeklerde seks hormon azlığı, sperm olmaması ve seks organları gelişimin yetersizliği yani tıp dilindeki adıyla hipogonadizm ya hipofizden FSH, LH hormon salgısının az olmasından kaynaklanır ya da testislerin hasarı veya hastalığı sonucu oluşur. Sonuçta her iki durumda da bu kişilerde kanda testosteron hormon azlığı vardır.
Klinik Belirti ve Bulgular:
Seks hormon (testosteron) azlığı ergenlik öncesi olabildiği gibi erişkin yaşlarda sonradan da gelişebilir. Bu kişilerde testosteron hormon azlığı, çocuk olmaması veya her ikisi birlikte olabilir. Ergenlik öncesi dönemde seks hormon azlığı varsa bu kişilerde şu şikayetler olur: •Testis ve penis küçüklüğü •Sakal çıkmaması •Koltuk altı ve ve penis etrafı kılların seyrek olması •Vücut alt ve üst bölümlerinin orantısızlığı ( tepe-pubis/pubis-topuk oranı <0.92 olması) •Erkek tipi kas yapısının oluşmaması •Memelerde büyüklük (Jinekomasti) •Sesin ince olması •Enerji azalması ve halsizlik •Önikoid yapı denen boyun uzaması, kulaç (kol açıldığında uzunluk) boyunun boydan 2 cm fazla olması, Bazı kişilerde koku alma bozukluğu •Psikolojik değişiklikler, depresyon •Kaslarda zayıflık •İnsülin direncinde artma, kilo alma ve diyabet riski Hipogonadizmin Nedenleri: Hipogonadizm yani testosteron eksikliğinin hipofizer ve testise bağlı nedenleri vardır:
Hipotalamik-Hipofizer Nedenler: Hipofiz tümörleri Hipofiz yetmezliği İzole FSH veya LH hormon yetmezliği Prolaktin hormon fazlalığı Bazı ilaçlar: Morfin, kortizon gibi ilaçlar Hemokromatozis: kanda demir fazlalığına bağlı bir hastalık. Kallman sendromu (koku alma bozukluğu ve hipogonadizm) Üre yüksekliği Sistemik hastalıklar
Testis Hastalıkları: Klinefelter sendromu denen genetik hastalık (47 XXY) Her iki testis yokluğu (anorşi) Travmaya bağlı testis hasarı Kriptorşidizm (testisin yukarda olması) Sertoli cell only sendromu Orşite bağlı testis hasarı (kabakulak sonrası gibi) Radyoterapi veya kemoterapi Toksik maddelere maruz kalma
Laboratuvar tetkikleri
En iyisisi total testosteron, serbest testosteron ve SHBG ölçünü yapmaktır. Total testosteron ölçümü yanıltıcı sonuçlar verebilir. Total testosteronu normal seviyede olduğu halde serbest testpsteronu düşük çok hasta vardır. SGBG yüksek ise serbest testosteron düşük olmasına rağmen total normal çıkabilir. SHBG yaşla birlikte arttığından yaşla birlikte total testosteron ölçümünü hatalı hale getirir. Ancak total tetosteron düşükse o kişide testosteron eksiktir. Serbest testosteron ölçümü en iyi testtir.
Diğer bir metot hesaplanmış serbest testosterondur. Bunun için Total testosteron, SHBG ve albümin sevilerine ihtiyaç vardır. Bunlar bilgisayrada girilerek otomatik olarak hesaplanır. Pratik değildir.
Serum FSH ve LH konsantrasyonları ölçülür. Bunlar yüksek ise hipogonadizm yani seks hormon bozukluğu testis hastalığına bağlıdır (primer hipogonadizm). FSH ve LH düşük ise hipogonadizm hipofiz veya hipotalamus kökenlidir denir (hipogonadotropik hipogonadizm).
Hipogonadizmi olan hastalarda kanda prolaktin hormonuna da bakmak gerekir. Prolaktin yüksekliği olan kişilerde de seks hormon azlığı oluşabilir.
Testis hastalıklarına bağlı seks hormon bozukluğunun en önemli nedeni Klinefelter Sendromu denen genetik bir hastalıktır. Bunun teşhisi için kromozom analizi yapılır. Bu hastalıkta kromozom tetkikinde 47 XXY bulunur. Normalde 46 XY dir. Yani bir X kromozomu fazladır.
Erişkin hastalarda ve gençlerde spermiogram yapılabilir. Sperm azlığı hipogonadizm hastalığı yönünden önemli bilgi verir..
Tedavi
Tedavide amaç seksüel gelişimi sağlamak, kemik erimesini önlemek, ereksiyon problemini düzeltmek ve çocuk sahibi olmayı sağlamaktır.
Hastanın durumuna göre testosteron ilaçları veya FSH, LH ilaçları kullanır.
II) ERİŞKİN ERKEKLERDE TESTOSTERON EKSİKLİĞİ VE ANDROPOZ
Erkeklerde kan testosteron düşüklüğü 40’lı yıllarda başlar ve 50’li yıllarda artar. Ancak Diyabet, obezite, kalp hastalığı ve bağırsak mikrobiyata bozukluğu gibi hastalıklarda daha sık testosteron eksikliği görülür. Total testosteron seviyesinin 250-350 ng/dl arasında olması düşük testosteron seviyelerini gösterir. Ancak bunun optimal olarak 400 ng/dl üzerinde olması gerekir. Obeziteki testosteron düşüklüğü zayıflamayla düzelir. Yapılan bir çalışmada 45 yaş üzerindeki 13.8 milyon erkeğin % 38.7’sinde testosteron düzeyleri <300 ng/ dl bulunmuştur yani düşüktür. Yaşları 20-35 yaş arasındaki erkeklerde ise % 3-8 arasında hipogonadizm saptanmıştır.
Düşük testosteronu olan erkeklerde kalp damar hastalığı, kalp krizi, inme (felç geçirme) diyabet, ereksiyon problemi, metabolik sendrom, osteoporoz, kırık riski, Alzheimer, obezite ve ölüm riskinin fazla olduğu saptanmıştır.
Düşük testosteronu olan kişilerin çoğunda kilo fazlalığı, düşük HDL kolesterol, tansiyon yüksekliği, diyabet, bağırsak mikrobiyata bozukluğu, CRP yüksekliği sık görülür. O nedenle testosteron düşüklüğü birçok hastalık, genel sağlık ve kalp hastalığı riski için bir markerdir.
Testosteron yetmezliğinin tedavisiyle kiloda azalma, insülin direncinde düzelme ve seksüel şikayetlerde düzelme olur.
Erişkin yaşta görülen veya başlayan testosteron yetmezliği geriye dönebilen fonksiyonel yetersizlik veya hipogonadizm halinde olabilir. Bu hipogonadizm tipinde hipotalamus-hipofiz-testis aksında baskılanma vardır ve organik nedenlerden daha çok görülür. Bu fonksiyonel nedenler besin yetersizliği, Tip 2 diyabet, obezite, hiperprolaktinemi (prolaktin hormon yüksekliği), glukortikoid (kortizon) kullanımı, aşırı egzersiz, androjen, progestin, östrojen kullanımı, GnRH agonistleri kullanımı olup hipofizer hipogonadizm yapar.
Perfloroalkil bileşiklerinin (PFC) erkeklerde testislerde toksik etki yaparak kısırlık yaptığı, spermleri azalttığı ortaya konmuştur.
Erişkin yaşta testosteron azlığı gelişirse bu kişiler şu şikayet ve belirtiler oluşur: •Kas kitlesinde ilerleyici azalma •Libido (cinsel istek) kaybı •İmpotans (ereksiyon kaybı veya azalması) •Orgazm olma zorluğu •Sperm sayısında azalma, meni de azalma •Menopoz benzeri sıcak basmaları •Kemik erimesi (osteoporoz) ve kırık riskinde artma •Enerji azalması ve halsizlik •Kilo alma eğilimi, göbekte yağlanma •Kaslarda zayıflama •Kalp hastalığı riskinde artma •Depresyona girme eğilimi •Uykusuzluk •Konsantrasyon bozukluğu, zihinsel faaliyetlerde yavaşlama •Özgüvende azalma •Karamsarlık artması •Ciltte kuruluk ve kırışıklık başlaması •Aşırı terleme, sıcak basması •Tüylerde azalma •Sürekli halsizlik •Memelerde büyüme •Sırt ve bacak ağrıları •Menide azalma ve kıvamında değişiklik •Kansızlık (anemi) •Sabah sertliğinde azalma •Enflamatuvar hastalıklarda artma •Kemiklerde erime
Erişkin yaşta testis fonksiyonların kaybı şikayet ve klinik bulguların daha yavaş gelişmesine neden olmaktadır. Vücut kıllarının uzaması genellikle yavaşlar fakat ses değişmez, penis ve prostatın büyüklüğü gerilemez; saç dökülmesi olmaz. Seks hormon azlığı genellikle çocuk olmaması yani kısırlık nedenlerinin araştırılması sırasında ortaya çıkmaktadır.
Erişkin yaşta testosteron eksikliği olanlarda seste incelme olmaz.
TEŞHİS
Teşhis için spermiogram, FSH, LH, prolaktin, serbest testosteron, DHEAS, SHBG, E2 , PSA düzeylerine, tiroid hormonlarına, kan şekeri ve kan yağlarına bakılır. Total testosteron 400 ng/dl nin altındaysa (normalde 300-900 arası) veya hesaplanmış free testosteron (biyolojik aktif testosteron) 65 pg/ml (225 pmol/L) den düşükse veya serbest testosteron direk ölçümü <15 pg/ml ise testosteron düşük olarak kabul edilir. Optimum olarak total testosteronun 400 ng/dl üzerinde olması gerekir. Ancak testosteron ölçümleri sıkıntılı olabildiğinden SHBG de bakılabilir. Ölçümlerin normal aralıkları da laboratuvardan laboratuvara değişir. Ayrıca kanda çinko, mağnezyum, D vitamini düzeyleri ölçülmelidir.
Total testosteronu normal olduğu halde serbest testosteron düşük olabilir. Bunlarda SHBG yüksek, serbest testosteron düşük, total testosteron normaldir.
Testosteronu düşük kişilerde kanda enflamasyon (iltihap) işaretleri olan CRP , TNF-alfa ve IL-6 artar.
LH ölçümü hipofizer hipogonadizmde bazen normalin alt sınırında olabilir. Hipofiz kitlelerinde ilk önce LH ve FSH da bozulma olur. Diğer hipofiz hormonlarında da artma veya eksiklik varsa hipofiz MRI çekilir. LH’sı normalin alt sınırında veya düşük olan hastalarda prolaktin bakılır. Prolaktin yüksekliği LH salgılanmasını baskılar. LH 4 den küçükse büyük ihtimal hipofiz kökenli bir sorun olabilir. Ancak yaşla birlikter testosteronu düşük olan erkeklerde LH hormonu normal aralıktadır.
Yaşlılıkta LH ya testis cevabında bozulma olduğundan miks hipogonadizm olabilir. Lh normal testosteron düşük çıkar. Obezitesi olan erkeklerde karındaki yağlarda aromataz enzim aktivitesi arttığından testosteron daha çok östrojene dönüşür. Dolaşımdaki fazla östrojen ve yağlardan salınan adipokin hormonlar testosteron düşüklüğüne hipofizin cevap vermesini önlerler. Bu nedenle obez erkeklerde testosteron düşük veya normalin alt sınırında düşük iken LH seviyeleri normalin alt sınırında veya düşüktür.
Testosteronu düşük erkeklerde kemik mineral dansitesine ve Hemoglobin ve hematokrit (tam kan sayımı) bakılmalıdır.
TEDAVİ
1. Yaşam Tarzı Değişiklikleri Yaşam tarzı değişiklikleri testosteron seviyesini artırır. a)İyi ve yeterli uyku: yetersiz ve kalitesiz uyku uyuyan erkeklerde testosteron seviyeleri % 15 düşer. Bu nedenle erken yatıp erken kalkmak ve en az 7 saat uyumak gerekir. b)Az su içenlerde kan volümü azalır ve hormon yapımı az olur. Günde 2.5 litre su içmek gerekir. c) Dengeli ve sağlıklı beslenmek testosteron seviyesini artırır. Akdeniz diyeti en sağlıklı beslenme şeklidir. d)Fazla kiloları vermek testosteronu artırır. Kilolularda testosteron seviyesi % 50 düşüktür. Kilo verdikçe testosteronda artış olur. e)Hareketli olmak ve spor yapmak testosteronu artırır. Ancak aşırı sporun testosteronu düşüreceğini de bilmek lazımdır. f)Stres azaltmak testosteronu artırır: Kronik stres kanda kortizolü artırır ve testosteronda değişik salınımlar yapar. g)Sigara ve alkol bırakılır h)Bağırsak sağlığı için fermente gıdalar ve probiyotikli yoğurt yenir. i) Kullanılan ilaçlar gözden geçirilir. Bazı ilaçlar testosteronu azaltabilir.